با وقوع انقلاب صنعتی و پیشرفت علم و تکنولوژی همچنین اختراع منابع روشنایی مصنوعی چهره زندگی انسان دگرگون شد و بتدریج جامعه ای ۲۴ ساعته پدیدار گردید. سازمانها بنا به دلایل اقتصادی، تکنولوژیکی و نیازهای اجتماعی و خدماتی به کار شبانه روزی در ۷ روز هفته روی آوردند.

پدیده نوبت کاری در بسیاری از صنایع و کارخانجات نظیر صنعت نفت، نیروگاهها، فولاد و ذوب آهن و بطور کلی هر صنعتی که در آن سرمایه گذاری اقتصادی سنگینی شده است و همچنین در برخی مشاغل خدماتی مثل پزشکی، پرستاری، آتش نشانی، نیروی انتظامی، خدمات آب، برق، تلفن و… وجود دارد.

طبق آمارهای منتشره ۲۵% از کل نیروی کار با پدیده نوبت کاری مواجه هستند. با افزایش روزافزون جمعیت و نیاز به خدمات و صنعتی شدن جوامع، نوبت کاری بطور مستمر افزایش خواهد یافت.

نوبت کاری از عوامل زیان آور محیط کار در حیطه ارگونومی سازمانی است و می تواند از جنبه های گوناگون اثراتی نامطلوب بر بهره وری سازمان و همچنین کیفیت زندگی کاری انسان، تاثیر بر تندرستی جسمانی و روانی، ایمنی و زندگی خانوادگی و اجتماعی فرد نوبتکار برجای گذارد.

تعریف نوبت کاری:

هر نوع کاری که به طور منظم و معین در بیرون از دریچه زمانی کار روزانه (۷ صبح تا ۶ بعدازظهر) انجام پذیرد را نوبت کاری گویند.

نکات مدیریتی که می بایست در برنامه نوبت کاری مورد نظر قرار گیرد:

۱. انتخاب مناسب نوبتکاران

افرادی که قادر به انطباق با نوبت کاری نیستند نباید در برنامه های نوبت کاری انتخاب گردند. عوامل فردی که به احتمال زیاد علل ایجاد عدم انطباق با نوبت کاری می باشد شامل:

• افرادی که در اواخر دوران میانسالی هستند (سن بالای ۵۰ سال)
• افراد بامدادگرا
• افراد دارای الگوی خواب ثابت و منظم
• افرادی که طبق عادت دارای خواب طولانی هستند
• افرادی که بنا به دلایل اقتصادی دارای شغل دوم و سوم هستند
• افراد دارای پیشینه اختلالات خواب، ناراحتی های گوارشی و استعمال دخانیات
• افراد مبتلا به بیماری های قلبی، قند، صرع و بیماریهای روانی

توجه: تشخیص موضوعات و مشکلات پزشکی فوق الذکر از طریق کمیسیونهای پزشکی که بدین منظور از سوی مراکز بهداشت و درمان برگزار می گردد، می باشد.

۲. آموزش

داشتن نگرش صحیح در مورد نوبت کاری و آموزش کارکنان نوبت کار جهت تطابق با نوبتکاری باعث جلوگیری از هرز رفتن سرمایه و افزایش بهره وری می شود. زیرا عدم رضایتمندی و انطباق در بین نوبت کاران سبب افزایش میزان غیبت از کار و تغییر شغل می گردد.

این برنامه های آموزشی می تواند شامل موارد ذیل باشد:

• اصول بهداشت خواب برای نوبت کاران
• رژیم و برنامه غذایی نوبت کاران
• نقش خانواده نوبت کار در کاهش عوارض ناشی از آن و مشارکت آنان در برنامه ها
• چگونگی به حداقل رساندن اثرات خستگی ناشی از نوبت کاری و تکنیک های فردی برای مقابله با خستگی و راهکارهای عملی برای حفظ هوشیاری در حین کار

۳. ارائه خدمات بالینی

ارائه خدمات بالینی در شرکت با حضور کادر پزشکی و مددکاران اجتماعی واقف بر مشکلات و رهیافت‌های ناشی از نوبت کاری برای کارکنان نوبت کار بسیار مفید می باشد. زیرا این مراکز قادر خواهند بود مشکلات زیستی، خانوادگی، اجتماعی و.. ناشی از نوبت کاری را تا حد زیادی مرتفع ساخته و بعنوان مراکز اطلاع رسانی در زمینه رهیافت های نوبت کاری عمل کرده و تنش های ناشی از آنرا کاهش دهد.

۴. کاهش میزان نور خیره کننده

خیره شدن چشم، از نور زیاد و نامناسب ناشی می شود. تشعشعات صفحات نمایشگر و رایانه و خیرگی چشم بر اثر آن باعث افزایش فشار به چشم شده و با ایجاد خستگی ارتباط مستقیم دارد. طراحی سیستم روشنایی مناسب در به حداقل رساندن خیرگی موثر است.

۵. کاهش میزان سر و صدای اضافی

صدای مکالمات، تجهیزات و وسایل ارتباطی باعث افزایش استرس می شود و این عامل، ارتباطی مستقیم با خستگی ناشی از نوبت کاری دارد. که می بایست صدای اضافی و ناخواسته از محیط کار حذف و یا کنترل گردد.

۶. پخش موسیقی مجاز

گفتگو با همکاران و نوای موسیقی باعث تحریک کارگران شده و به بیدار ماندن آنها در شب کمک می کند.

۷. ایجاد محیط کار خنک

کاهش دما باعث حفظ تمرکز حواس و بالا رفتن عملکرد شناختی در شب می شود. اتاق های گرم و گرفته باعث ایجاد حس خواب آلودگی به ویژه در شب می شود. برای جلوگیری از این حالت کارکنان نوبت کار نیاز به هوای تازه کافی و امکان تنظیم دمای اتاق دارند.

۸. ایجاد امکان تغییر حالت بدنی برای نوبت کاران

کار با سیستم های دارای صفحه نمایشگر ایجاب می کند که اپراتورها برای مدتی طولانی در یک حالت بنشینند، هر چند چنین کاری ممکن است خستگی فیزیکی نداشته باشد، با این حال کار نشسته جریان خون را کند کرده، باعث خستگی و خواب آلودگی می شود و خستگی ناشی از نوبت کاری را افزایش می دهد.

۹. ایجاد امکان نرمش فیزیکی

فضاهای انجام نرمش به کارکنان نوبت کار فرصت تحریک جریان خون و حفظ تمرکز حواس را می دهند. البته می بایست این فضا ها حتی المقدور نزدیک به محل کار کارکنان نوبت کار باشد.

۱۰. فراهم نمودن امکان چرت

فضای آرام و مجزا که در آن کارکنان نوبت کار بتوانند استراحتی۳۰-۲۰ دقیقه ای بکنند به جلوگیری از چرت زدن آنان در حین کار کمک می کند.

۱۱. استفاده از نور درخشان

تامین نور بیشتر برای کارکنان نوبت کار در هنگامی که خستگی آنها افزایش می یابد کمک می کند تا سطح هوشیاری خود را مانند روز حفظ کنند و از خواب آلودگی جلوگیری نماید که به این منظور می بایست از نور درخشان در طراحی محیط های کار، در حین شیفت شبانه، استفاده گردد. لازم به ذکر است برای تنظیم مجدد ساعت بیولوژیکی و متوقف ساختن ترشح هورمون ملاتونین که باعث خواب آلودگی می شود نور ۱۰۰۰ لوکس یا بیشتر مورد نیاز است.

۱۲. ایجاد محیط مناسب جهت صرف غذا در شیفت شب

کنترل های فردی (نوبت کار)

شرکت می بایست کارکنان نوبت کار را آموزش دهد تا اقدامات فردی زیر را انجام دهند:

۱- جبران کمبود خواب

استفاده از استراحت های کاری برنامه ریزی شده و مرخصی های استحقاقی، برای جبران کمبود خواب

۲- چرت کوتاه قبل از شب کاری

چرت ۴۵-۳۰ دقیقه ای قبل از شروع شیفت شب باعث افزایش چشمگیر هوشیاری حین کار خواهد شد.

۳- رعایت بهداشت خواب شامل:

– حفظ عادت های خواب خوب. این امر شامل داشتن خواب روزانه ۸-۶ ساعت و عدم جایگزینی چرت به جای دوره خواب معمول در خانه است.

– نظم دادن به برنامه خواب. ساعت رفتن به رختخواب همه روزه ساعتی خاص باشد (این امر باعث تنظیم ساعت بیولوژیک بدن می شود) و هم چنین طول زمان خواب یکسان پیش بینی گردد.

۴- فراهم سازی مقدمات و محیط مناسب برای خواب که می تواند شامل:

• اطاقی تاریک و آرام به منظور جلوگیری از هر گونه عامل بر هم زننده خواب
• استفاده ازپرده های ضخیم برای پنجره ها برای جلوگیری از نفوذ نور و صدای ناخواسته
• مسواک زدن، حمام کردن و پوشیدن لباس خواب
• نصب صداگیر با ضریب عایقی بالا در اتاق خواب برای جلوگیری از انتقال صدا از طریق دیوارها

5- استفاده از روش های استراحت و تمرکز و نرمش روزانه جهت رفع استرس و خستگی بدن و خواب آسانتر

۶- استفاده از رژیم غذایی مناسب

رژیم غذایی مناسب و متعادل برای حفظ ذهنی هوشیار درحین کار و بهبود کیفیت خواب ضروری است.

۶-۱- اجتناب از خوردن غذاهای پر ادویه و چرب چون باعث ایجاد مشکل برای معده و اختلال در خواب می‌شوند.

۶-۲-در صورت عادت نوشیدن چند فنجان قهوه می تواند باعث بالا رفتن هوشیاری و چالاکی شود.البته مهم است که کافئین پیش از ساعت ۳ بامداد مصرف شود تا در زمان خواب فرد شب کار در جریان خون وی باقی نماند.

نوبت کاری چطور می تواند بر روی کارکنان اثر بگذارد؟

مغز انسان دارای ساعت بیولوژیکی (ساعت زیستی) است که وظایف فیزیولوژیکی بدن را تنظیم می کند که بصورت چرخه ای نوسان می کنند. مطالعات نشان می دهد که وظایف فیزیولوژیکی بدن از قبیل دمای بدن، تولید هورمون، ضربان قلب، فشار خون، فعالیت های گوارشی، چرخه بیداری و خواب همه دارای چرخه ۲۴ ساعته هستند که به این چرخه ریتم سیرکادین گفته می شود که به ما می گوید چه وقت بیدار شویم و چه وقت بخوابیم (تاریکی و روشنائی نقش مهمی در تنظیم این ریتم های سیرکادین دارد). بطور معمول تاریکی شب تغییراتی را در بدن ایجاد می کند که منجر به خواب می شود یعنی فشارخون، میزان ضربان قلب، میزان تنفس، دمای بدن و فعالیت های گوارشی پایین می آید ولی روشنائی روز باعث بالا رفتن ریتم های سیرکادین می گردد.

مثالهای از ریتم های سیرکادین بدن در زیر آمده است:

• درجه حرارت بدن در ساعت ۵ بامداد کمترین مقدار و در ساعت ۹ بعد از ظهر بالاترین مقدار را دارد.
• آهنگ چرخه ۲۴ ساعته در هورمون کورتیزول (هورمون بیدار کننده) بدین گونه است که تراکم آن در خون هنگام صبح به بیشترین مقدار خود می رسد و هنگام شب به کمترین مقدار
• هورمون ملاتونین عکس حالت فوق را نشان می دهد یعنی هنگام شب بیشترین تراکم را در خون دارد و بامدادان کمترین تراکم

وقتی که فرد بصورت شیفت چرخشی کار می کند مجبور است چرخه خواب و بیداری خود را برای شیفتی که در آن کار می کند تنظیم نماید ولی با وجود این، ریتم های دیگر سیرکادین بصورت آنی با شیفت تنظیم نمی شوند و یک هفته یا بیشتر طول می کشد تا با چرخه جدید بیداری و خواب تنظیم شوند. (دستگاه سیرکادین هنگام تغییر نوبت کاری از روزکاری، برای تطابق کامل ممکن است به دو یا سه هفته شب کاری مدوام و پیوسته نیاز داشته باشد). چگونگی تنظیم ریتم های سیرکادین با یک چرخه جدید خواب و بیداری بستگی به فاکتورهای درونی از قبیل سن، جنس، سلامت جسمی و همچنین به فاکتورهای بیرونی از قبیل الگوی شیفت، بار کاری، محیط اجتماعی و خانوادگی دارد.

شیفت های چرخشی شب باعث اختلال در ریتم های سیرکادین می گردد بطوری که ما سعی می کنیم در مدت شب بیدار و فعال بمانیم وقتی که ریتم های سیرکادین پایین است و سعی می کنیم در مدت روز بخوابیم وقتی که ریتم های سیرکادین بالاست وقتی این عمل اتفاق می افتد ما می توانیم دچارکمبود خواب و ناراحتیهای گوارشی بشویم. کمبود خواب منجر به خستگی، تحریک پذیری، بیحالی، کاهش کارائی و کاهش تمرکز حواس می گردد و همچنین می تواند میزان ریسک حوادث و آسیب ها را بالا ببرد. تحقیقات بر روی حوادث نشان می دهد که که میزان حوادث و آسیب ها درمیان افراد شب کار به علت کسری خواب و پایین بودن ریتم های سیرکادین بیشتر از افراد روز کار است.

اگر چه اثرات نوبت کاری روی ریتم سیرکادین را نمی توان بطور کامل حذف کرد ولی می توان از طریق کنترل سازمانی و کنترل فردی این اثرات را کاهش داد.

خطرات نوبت کاری

الف – خطرات بهداشتی

ب – مشکلات خانوادگی و اجتماعی

ج – پیامدهای ایمنی و اثر بر روی عملکرد شغلی

الف) خطرات بهداشتی

۱ – اثر بر روی خواب:

بررسی ها نشان می دهد که حدود ۶۲% افراد نوبت کار از اختلال خواب رنج می برند و از شایعترین شکایت افراد نوبت کار می باشد. افراد بالغ بطور متوسط ۷ الی ۵/۷ ساعت در طی شبانه روز به خواب احتیاج دارند. مدت خواب پس از شیفت شب ۱۵ الی ۲۰% کاهش می یابد و از طرفی تقریبا نیمی از افراد شب کار در خواب رفتن یا ادامه خواب دچار مشکل می شوند بنابراین نوبت کاری هم روی مدت خواب و هم روی کیفیت خواب تاثیر می گذارد. مسئله دیگر در مورد مختل شدن خواب روزانه افراد شب کار، ناشی از عوامل محیطی به خصوص سروصدای محیط میباشد.

عادت به چرت زدن مشکل دیگر افراد نوبت کار می باشد که این مسئله نیز حاکی از ناکافی بودن میزان خواب میباشد. بطور کلی تحقیقات نشان می دهد افراد نوبت کار نسبت به کارگران روزکار بطور متوسط در هر هفته ۵ الی ۷ ساعت کسری خواب دارند. بنابراین از آنجا که سیستم عصبی مرکزی حساس ترین عضو نسبت به محرومیت از خواب میباشد و خواب برای تجدید قوا لازم است محرومیت از خواب در افراد شب کار می تواند روی ایمنی، سلامتی و در نتیجه کارائی افراد تاثیر مهمی داشته باشد که پیامدهای آن غیر از افراد نوبت کار، متوجه کل جامعه می شود.

۲- مشکلات گوارشی:

تحقیقات نشان می دهد که اختلالات گوارشی در میان افراد نوبت کار شایع بوده و علت آن پیروی عمل هضم از ریتم سیرکادین می باشد. نوبت کاری می تواند با الگوهای منظم غذا خوردن و هضم غذا، در اثر تغییر زمان کار و زمان خواب تداخل نماید که منجر به تهوع، زخم های گوارشی، یبوست، کولیک و… می گردد. همچنین فاکتورهای ذیل نیز می تواند به اختلالات گوارشی در میان افراد نوبت کار کمک نماید که عبارت است از:

– صرف غذای بیشتر یا کمتر در شب

– مصرف خوراک مختصر (مثلا ساندویج) حاوی چربی بالا در شب

– دسترسی کمتر به مواد غذائی در شب

– پایین بودن عمل هضم و سایر فعالیت های بدن در شب

– مصرف الکل، قهوه یا استعمال سیگار

۳ – مشکلات قلبی و عروقی:

بررسی ها نشان می دهد که بیماریهای قلبی و عروقی و حملات قلبی در میان افراد نوبت کار نسبت به افراد روزکار بیشتر دیده می شود. بیماریهای قلبی و عروقی در افراد نوبت کار فقط مربوط به عادت غذائی نامناسب نمی باشد بلکه کمبود خواب، افزایش استرس (در اثر تغییر شیفت از روز به شب، ساعت کار طولانی، بار کاری بالا و برنامه های کاری غیرمنظم)، افزایش فشار خون، استعمال سیگار و کاهش فعالیت های فیزیکی بدن نیز می تواند به بیماریهای قلبی و عروقی کمک نماید.

۴ – پیامدهای روحی و روانی:

شکایت های روحی و روانی، تحریک پذیری، افسردگی، استرس و اختلال در روابط اجتماعی از جمله پیامدهای روحی و روانی ناشی از تداخل شیفت کاری با زندگی اجتماعی و خانوادگی و همچنین محرومیت از خواب در افراد نوبت کار می باشد.

۵ – مصرف الکل و دارو:

مطالعات نشان می دهد که مصرف الکل، کافئین و نیکوتین در افراد نوبت کار نسبت به افراد روز کار بیشتر می باشد. کارگران نوبت کار ممکن است جهت بیدار ماندن در شب از این مواد استفاده کنند و همچنین بررسی ها نشان می دهد که مصرف داروهای آرامبخش در افراد نوبت کار بیشتر است.

۶ – ریسک تماس با خطرات فیزیکی، شیمیائی، بیولوژیکی و…

افرادی که در شیفت های طولانی مدت کار می کنند ممکن است در تماس طولانی با مواد شیمیائی، بیولوژیکی، صدا، ارتعاش و حرارت زیاد باشند که این خطرات می تواند سلامتی افراد را مورد تهدید قرار دهد.

۷ – اثر روی بارداری:

مطالعات محدودی در این زمینه صورت گرفته که شیفت های چرخشی و برنامه های کاری غیرمنظم ممکن است روی بارداری نیز اثر بگذارد.

۸ – بیماریهای دیگر:

افراد نوبت کاری که سابقه آسم، دیابت، صرع و افسردگی دارند بیماریشان ممکن است در اثر نوبت کاری تشدید شود.

ب) مشکلات اجتماعی و خانوادگی:

شیفت کاری می تواند بر روی زندگی خانوادگی اثرات منفی داشته باشد و زندگی اجتماعی را مختل نماید به خصوص وقتی برنامه شیفت کاری طوری باشد که فرد در اواخر بعد از ظهر و عصر از خانه دور باشد و مطالعات مختلف نشان می دهد که میزان اختلالات زناشوئی و طلاق در بین کارکنان نوبت کار بیشتر است.

ج) پیامدهای ایمنی و اثر بر روی عملکرد شغلی:

اگر تعداد حوادثی که در نوبت های مختلف اتفاق می افتد بصورت درصدی از تعداد نیروی انسانی حاضر در محیط کار بیان شود، مشخص می گردد که نوبت شب دارای بالاترین میزان حادثه است. این نکته مشخص می سازد که آنچه در درجه اول عامل خطر در محیط کار است وجود فرد نوبت کار تطابق نیافته است و در این مورد محیط پیرامون فرد در درجه دوم اهمیت دارد.

یکی از رخدادهای فاجعه آمیز صنعتی، حادثه نیروگاه اتمی تری مایل آیلند (۱۹۷۹) در آمریکاست که کل جامعه را تهدید کرد. سرچشمه این حادثه را می توان به خطاهای انسانی مربوط دانست که اپراتور نوبت کار خسته در اواسط شیفت مرتکب شده بود. حوادث دیگر نیز عللی مشابه داشتند و در اغلب موارد می توان ساعات کار غیرمتعارف و عدم تطابق دستگاه سیرکادین را مورد سرزنش قرار داد.

نوبت کاران تطابق نیافته می توانند به طرق مختلف عامل خطر برای خود و سایرین باشند. اولین عامل، خواب آلودگی حین کار است. خواب آلودگی هنگام کار ممکن است باعث بی توجهی به علائم هشدار دهنده و یا بروز واکنش نامناسب در برابر هشدار دریافت شده گردد. کاهش عملکرد شغلی فرد نوبت کار دومین عاملی است که می تواند باعث شود تا وی به عنوان عامل بالقوه خطر مطرح گردد. هر چند ممکن است افراد خواب آلود نباشند اما احتمال دارد که از کاهش کارائی رنج برند. این امر امکان بروز و آسیب آنان را به دلیل ماهیت بحرانی وظیفه محوله فراهم می سازد.

چطور می توان خطرات نوبت کاری را کنترل نمود؟

– کنترل سازمانی

– انتخاب صحیح برنامه شیفت کاری

– طراحی مناسب محیط کار

– آموزش کارکنان

الف) کنترل سازمانی:

۱ – حدالامکان از برنامه های شیفت کاری اجتناب شود یا شیفت کاری فقط برای مشاغل ضروری در نظر گرفته شود.

۲ – بار کاری را بایستی طوری سازماندهی نمود که کارهای دشوار و خطرناک در اوایل شیفت انجام گیرد.

۳ – از انجام کارهای خطرناک در شروع شیفت صبح خیلی زود خودداری شود.

۴ – در شیفت شب یا عصر حتی الامکان برنامه کاری را طوری تنظیم نمود که قسمت خسته کننده و یکنواخت آن در آغاز شیفت شب و قسمت جالب تر و متنوع تر آن در پایان شیفت کاری صورت پذیرد.

۵ – نظارت و سرپرستی کافی مخصوصا برای کارهای خطرناک که احتمال حوادث در آنها بیشتر است وجود داشته باشد (نظارت در ساعت بین ۳۰/۳ الی ۳۰/۵ صبح خیلی مهم است زیرا احتمال حوادث در این ساعت بیشتر و عملکرد شغلی پایین است).

۶ – نظارت کافی بر روی کارکنان بی تجربه صورت گیرد تا کارشان را بطور ایمن انجام دهند.

۷ – مطمئن شوید که افراد نوبت کار به مواد غذائی دسترسی داشته باشند (غذای شب بایستی سبک، مغذی و سهل الهضم باشد).

۸ – زمان های استراحت کوتاه مدت بین کاری و همچنین زمانی را برای صرف غذا در شب در نظر بگیرید.

۹ – روشهای مقابله با وضعیت های اضطراری را برای کارکنان بصورت عملی یاد بدهید.

۱۰ – از بکارگیری اشخاص با بیش از ۴۵ سال در شیفت کاری اجتناب شود.

۱۱ – از بکارگیری اشخاص با سابقه بیماری دیابت، صرع، قلبی و عروقی در شیفت کاری خودداری شود.

۱۲ – افراد نوبت کار تا حد ممکن به مراقبت های بهداشتی و پزشکی دسترسی داشته باشند.

ب) برنامه های شیفت کاری:

ریسک نوبت کاری بر روی کارکنان بستگی به زمان شیفت، طول مدت شیفت و مدت زمان چرخش شیفت دارد. برنامه های معمول شیفت کاری شامل شیفت کاری فشرده هفتگی، شیفتهای چرخشی و شیفت های ثابت شب و عصر می باشد.

– شیفتهای کاری فشرده هفتگی:

این نوع شیفت ها معمولا شامل کار ۳ الی ۴ روزه با مدت زمان ۱۰ الی ۱۲ ساعته می باشد. شیفت کاری فشرده در بین شیفتهای معمول فرصت بیشتری را برای فعالیت های اجتماعی و خانوادگی فراهم می کند ولی با وجود این، این نوع شیفتها می تواند خستگی را افزایش دهد و در پایان شیفت کارائی فرد کاهش یابد.

– شیفت های ثابت شب و عصر:

این نوع شیفتها به فرد اجازه می دهد تا زمانش را بر اساس آن تنظیم نماید اما ممکن است زندگی اجتماعی فرد را مختل کند همچنین افراد شب کار دائمی نسبت به افراد شب کار کسری خواب بیشتری دارند.

– شیفت های چرخشی:

معمولترین نوع شیفت در بین انواع شیفت ها شیفت های چرخشی هستند در این نوع شیفت فرد پس از کار در یک برنامه شیفت کاری یا بعد از تغییر شیفت به شیفت جدید معمولا یک یا دو روز استراحت می کند، سپس شیفت به زمان دیگری از روز تغییر می یابد.

زمان های شیفت:

۱– شیفت صبح: این شیفت از ساعت ۵ الی ۸ صبح شروع می شود و در ساعت ۲ الی ۶ بعد از ظهر پایان می یابد.

۲– شیفت بعداز ظهر (شیفت عصر): این شیفت از ساعت ۲ الی ۶ بعد از ظهر شروع می شود و در ساعت ۱۰ بعد از ظهرالی ۲ صبح پایان می یابد.

۳– شیفت شب: این شیفت در ساعت ۱۰ بعد از ظهر الی ۲ صبح شروع می شود و در ساعت ۵ الی ۸ صبح پایان مییابد.

سازگاری با برنامه های شیفت چرخشی بستگی دارد به:

– طول زمان استراحت قبل از تغییر شیفت به شیفت جدید: افرادی که شیفت شان بطور سریع و یا بدون در نظر گرفتن زمان استراحت کافی به شیفت جدید تغییر می یابد ممکن است در انجام وظایف با مشکل روبرو شوند.

– سرعت چرخش شیفت: چرخش های طولانی ۱۰ الی ۱۴ روزه ممکن است زمان بیشتری را برای تطابق بدن با شیفت جدید تامین کند. بررسی ها نشان می دهد که ریتم سیرکادین ممکن است نیاز به زمان دو الی سه هفتگی داشته باشد تا بطور کامل با شیفت جدید تنظیم گردد.چرخش های سریع ۲ الی ۳ روزه اجازه نمی دهد تا ریتم سیرکادین با شیفت جدید تنظیم گردد.

انتخاب صحیح برنامه شیفت کاری:

کارفرمایان بایستی سرپرستان، اعضای کمیته حفاظت ایمنی و بهداشت کار و کارکنان خود را در طراحی برنامه شیفت کاری درگیر کنند تا با هم بتوانند اثرات نوبت کاری را کاهش دهند.

در تصمیم گیری برای طراحی برنامه شیفت کاری بایستی:

۱ – از شروع شیفت های صبح خیلی زود خودداری شود (قبل از ساعت ۵ صبح)

۲ – حتی الامکان از برنامه های شیفت ثابت شب اجتناب شود.

۳ – تعداد شیفت های طولانی پیاپی و اضافه کاری به حداقل برسد.

۴ – در برنامه شیفت کاری بایستی یک یا دو روز تعطیل آزاد در نظر گرفته شود.

۵ – از کار کردن دو شیفت، در عرض ۲۴ ساعت خودداری شود.

۶ – بعد از پایان هر دوره شیفت، حداقل ۲۴ ساعت استراحت در نظرگرفته شود.

۷ – سعی شود برنامه کاری بطور منظم و قابل پیش بینی نگه داشته شود و کلیه کارکنان از آن اطلاع داشته باشند و برنامه زندگیشان را بر اساس آن تنظیم نمایند.

۸ – برنامه های شیفت کاری بایستی منظم و قابل چرخش به سمت جلو (صبح، عصر و شب) باشد.

برنامه های شیفت کاری بایستی مطابق با نیازهای کاری باشد یعنی:

۱ – از انجام کارهای خطرناک در شیفت شب خودداری شود.

۲ – کارهای فیزیکی سنگین، تکراری و کارهای فکری دشوار نیایستی بیشتر از ۸ ساعت باشد.

ج) طراحی مناسب محیط کار

کارفرمایان بایستی محیط کار کارکنان خود را طوری طراحی نمایند که شرایط کار برای کارکنان را با استفاده از روشهای ذیل بهبود دهند:

۱ – کاهش ترافیک و صدای شب

۲ – کنترلهای بهداشتی و ایمنی به حداکثر برسد (تامین تهویه مناسب، کنترل حرارت، صدا و ارتعاش و… حفاظ گذاری ماشینها)

۳ – محیط های کار و ترافیک زا روشن نگه داشته شود و سطوح منکس کننده و درخشنده کاهش یابد.

۴ – اگر امکان باشد برای بیدار ماندن افراد شب کار مدتی موسیقی گذاشته شود.

۵ – محیطی مناسب برای صرف غذا در نظر گرفته شود و امکانات رفاهی تا حد ممکن فراهم گردد.

د) آموزش کارکنان:

سرپرستان و کارکنان را بایستی درباره خطرات نوبت کاری و اهمیت آنها آموزش داد از جمله:

• مشکلات ایمنی و بهداشتی
• مشکلات انجام کار و ریسک حوادث
• مشکلات خانوادگی

و همچنین به کارکنان آموزش داده شود تا:

• چطور علائم ضعیف شدن سلامتی خودشان را تشخیص دهند که ممکن است مرتبط با نوبت کاری باشد.
• چطور اثرات نوبت کاری را کاهش دهند.
• چطور خطرات شیفت کاری را کنترل نمایند (استفاده از روش های کنترل سازمانی، برنامه ریزی صیحیح شیفت و طراحی محیط کار)

افراد نوبت کار می توانند اثرات نوبت کاری را بر روی سلامتی خودشان و زندگی اجتماعیشان کاهش بدهند بوسیله:

• محفاظت از دوره های خواب بوسیله تنظیم دوره های استراحت و بیداری (خودداری از فعالیت نمودن قبل از دو ساعت مانده به زمان خواب)
• خاموش کردن چراغها و قطع تلفن و خوابیدن در محیط آرام و ساکت
• نگهداری منظم وعده های غذائی و خوردن غذا در این وعده ها و انتخاب غذای حاوی کربوهیدراتها و خودداری از خوردن غذای حاوی پروتئین و چربی بالا و سنگین قبل از رفتن به خواب
• اثرات بالقوه شیفت کاری را به خانواده و دوستانشان یادآوری نمایند.
• برنامه زندگی خود را طوری تنظیم نمائید تا وقت کافی برای گذارندن با فامیل ها و دوستان وجود داشته باشد.
• توانائی فیزیکی شان را حفظ نمایند.
• استراتژی بیدار ماندن در حین انجام وظیفه را یاد بگیرند.

بخش دانلود

فایل پی دی اف رهیافت ها و مدل های نوبت کاری