مقدمه: 

تکنولوژی، اقتصاد، سازماندهی و عوامل انسانی بر روی رفتار کاری و سلامت افرادی بعنوان بخشی از سیستم کار تاثیر می گذارند. با استفاده از دانش ارگونومی و تجارب علمی و طراحی سیستم کار نیازهای انسانی براورده خواهد ساخت.

حوزه: سازمان بین المللی استانداردها اصول ارگونومی را بعنوان راهنمایی های پایه جهت طراحی سیستم های کار بنا نهاده است.

زمینه کاربرد:  اصول ارگونومی که در این استاندارد مشخص شده است جهت طراحی بهینه شرایط کار با توجه به سلامتی انسان، ایمنی و بهداشت و در نظر گرفتن بازدهی تکنولوژی و اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرد.

تذکر:

1- این استاندارد بین المللی در مورد سایر استانداردهای معتبر، قوانین و یا دستورالعمل ها مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

۲- به منظور برآورده ساختن برخی نیازهای جانبی برای طبقه بندی افراد بر حسب گروه سنی، معلولیت، یا شرایط استثنایی یا اضطراری، تطابق با این استاندارد بین المللی می تواند ضروری باشد.

۳- اگرچه طرف خطاب اصول مطرح شده در این استاندارد صنایع اند، اما این اصول در زمینه های دیگر فعالیت انسانی نیز کاربرد دارد.

آگاهی بیشتر مدیران از موضوعات ارگونومی موجب می شود که نگرش آنها نسبت به عوامل مؤثر در طراحی و سازماندهی کار تغییر کرده و با رویکردی جامع و همه جانبه نگر به انجام وظایف مدیریتی خود در طراحی سیستم های کار بپردازند.

تجربیات چند دهه گذشته نشان داده است که بسیاری از حوادث، شبه حوادث، خطاهای کاری، کیفیت نامطلوب کالاها، نارضایتی عمومی از کار، احساس درد و ناراحتی از جمله: کمردرد و ناراحتی های اندام های فوقانی می تواند اغلب ریشه در طراحی غلط وسایل و پست های کار، چیدمان غلط دستگاهها، عدم توجه به عوامل محیطی مؤثر بر تولید و سلامتی کارکنان و غفلت از توانایی ها و محدودیت های کاربران در سیستم های انسان ماشین داشته باشد. بنابراین منطق حکم می کند که برای ایجاد طرح های صحیح باید از ابتدای مراحل طراحی و قبل از ساخت و سازماندهی اقدام کرد نه اعمال تغییرات اصلاحی بعد از ساخت.

بنابراین توصیه می شود کلیه افرادی که در طراحی و سازماندهی کار نقش دارند در سه حیطه زیر اصول عمومی ارگونومی را مورد توجه قرار دهند.

طراحی فضای کار و تجهیزات کار

طراحی بر اساس ابعاد بدن

در طراحی فضای کار و تجهیزات باید محدودیتهای ابعاد بدن و فرآیند کار مورد توجه قرار گیرد.

فضای کار بایستی با اپراتور تطابق داشته باشد به ویژه:

الف) ارتفاع سطح کار باید با ابعاد بدن کاربر و نوع کار مطابقت داشته باشد. سطح صندلی میزکار تحریر یا کار باید طوری طراحی شود که شرایط بدنی مطلوب را فراهم آورد. برای مثال تنه به صورت راست و کشیده باشد، وزن بدن را به خوبی تحمل کند، آرنج ها در کنار بدن و ساعد تقریباَ افقی باشد.

ب) ترتیب و طریقه نشستن باید با ویژگی های فیزیولوژیکی و آناتومیکی فرد تطابق داشته باشد.

ج) باید فضای کافی جهت حرکت بدن در نظر گرفته شود، به ویژه برای سر، بازوها، دست ها و پاها.

د) وسایل کنترل در دستگاهها باید در دسترس قرار گیرند.

ه) دستگیره ها باید متناسب با آناتومی دست باشد.

طراحی بر اساس وضعیت بدن، قدرت ماهیچه ای و حرکات بدن:

طراحی پست کار باید طوری باشد که از تنش های غیر لازم یا بیش از حد بر روی عضلات مفاصل، رباط ها، دستگاه تنفسی و قلبی عروقی اجتناب گردد. قدرت و نیروی مورد نیاز باید در محدوده فیزیولوژیکی مطلوب باشد. حرکات بدن باید دارای آهنگ طبیعی باشند. وضعیت بدن، فعالیت قدرتی و حرکت بدن باید با یکدیگر هماهنگی داشته باشند.

در مورد وضعیت بدن رعایت نکات زیر ضروری است:

الف) کاربر باید بتواند میان نشستن و ایستادن انتخاب کند. اگر یکی از این وضعیت ها باید انتخاب شوند، معمولاَ نشستن بر ایستادن مرجح است، ایستادن هم ممکن است در جریان کار ضروری باشد.

ب) اگر فشار زیادی باید به ماهیچه ها وارد شود زنجیره نیرو یا مسیر چرخش بدن باید ساده و کوتاه باشد تا بدن در وضعیتی مناسب قرار گیرد.

ج) وضعیت بدن نباید طوری باشد که سبب تنش ثابت و مداوم ماهیچه ها شود. باید بدن قادر باشد تا حد امکان وضعیت خود را تغییر دهد.

در مورد وضعیت ماهیچه ها باید موراد زیر در اولویت قرار گیرند:

الف) نیروی مورد نیاز برای کار باید با قبلیت های فیزیکی کارگر مطابقت داشته باشد.

ب) ماهیچه ها باید به اندازه کافی برای انجام کارهای سنگین قوی باشند اگر نیروی بیشتری مورد نیاز است باید از نیروهای کمکی دیگر در سیستم کار استفاده شود.

ج) باید از تداوم فشار به ماهیچه ها اجتناب شود.

در مورد حرکت بدن موارد زیر باید مورد توجه قرار گیرند:

الف) تعادل مطلوب در حرکات بدن برقرار گردد. تحرک بر ثبات و بی تحرکی مرجح است.

ب) دامنه، قدرت و سرعت حرکات بایستی در چند جهت قابل تطبیق باشد.

ج) حرکاتی که احتیاج به دقت فراوان دارند نباید نیاز به قدرت ماهیچه ای قابل توجه داشته باشند.

د) انجام و توالی حرکات باید به وسیله وسائل کمک دهنده تسهیل گردد.

طراحی سیگنال ها، نشانگرها و کنترلها

سیگنال ها و نشانگرها باید طوری انتخاب، طراحی و چیده شوند که با ویژگی های ادراک آدمی سازگار باشند. به ویژه:

الف) ماهیت و تعداد سیگنال ها و نشانگرها باید با ویژگی های اطلاعات سازگار باشند.

ب) به منظور دریافت واضح اطلاعات در مواردی که نشانگرها به صورت شماره ای هستند، نشانگرها باید در جائی قرار گیرند که سریع و به راحتی قابل رویت باشند. ترتیب قرار گرفتن آن ها ممکن است بر اساس فرآیند تکنیکی و یا اهمیت بسامد استفاده از کنترل ها باشد. این موضوع می تواند با گروه بندی بر اساس نوع فرآیند، نوع اندازه گیری و غیره عملی شود.

ج) ماهیت و طراحی سیگنال ها و نشانگرها باید امکان دریافت مبهم و ناقص را از بین ببرد. این موضوع به ویژه در مورد سیگنال های خطر به کار می رود. برای مثال باید به شدت، شکل، اندازه، تباین، فضا و نسبت شدت صدا به سیگنال توجه شود.

ه) میزان و جهت تغییر نشانگر بایستی با میزان و جهت تغیی ر منبع اولیه ی اطلاعات همخوانی داشته باشد.

و) در فعالیت های طولانی که مشاهده و کنترل جزو وظایف اصلی به حساب می آیند، باید از اثرات نامطلوب شرایط از طراحی و ترتیب سیگنال ها و نشانگرها که سبب صرف نیروی بیش از حد یا کمتر از حد توان می شود اجتناب کرد.

کنترل ها باید طوری انتخاب و طراحی و نصب شوند که با ویژگی های عضوی از بدن که با آن ها سروکار دارد (به ویژه با حرکت آنها) سازگار و متناسب باشد. مهارت، دقت، سرعت و قدرت مورد نیاز نیز باید در نظر گرفته شوند. به ویژه:

الف) با توجه به ویژگی های انسانی، که شامل واکنش های اکتسابی و ذاتی است، طرح و ترتیب قرار گرفتن کنترل ها باید با وظیفه کنترل متناسب باشد.

ب) مسیر حرکت کنترل ها و مقاومت آن ها باید بر اساس وظیفه ی کنترل و اطلاعات بیومکانیکی و آنتروپومتریکی انتخاب شود.

ج) حرکت کنترل ها، واکنش تجهیزات و اطلاعات نشان داده شده بر روی نشانگر باید به طور چند جانبه سازگار باشد.

د) عمل کنترل ها باید به سادگی قابل تشخیص باشد تا از هر گونه سردرگمی جلوگیری شود.

ه) جایی که تعداد کنترل ها بسیار زیاد است ترتیب قرار گرفتن آن ها باید به گونه ای باشد تا از بروز ابهام و اشتباه جلوگیری شود تا ایمنی و عملکرد سریع را تضمین کند. مشابه آنچه در مورد نشانگرها گفته شد ترتیب صحیح کنترل ها می تواند بر اساس دسته بندی آن ها باشد طبق وظیفه ی آن ها در فرآیند و یا به ترتیبی که مورد استفاده قرار می گیرند.

و) کنترل های بحرانی یا حیاتی باید در برابر تغییرات سهوی و غیر عمدی حفاظت شوند.

طراحی محیط کار

محیط کار باید به طریقی طراحی و حفظ شود که عوامل فیزیکی، شیمیائی و زیست شناختی هیچگونه تاثیر نامطلوب و مخربی بر افراد نداشته باشد و سلامتی آن ها را همچنین ظرفیت و آمادگی انجام کار را تضمین کند.

بسته به سیستم کار، توجه به نکات زیر ضروری است:

الف) ابعاد محیط کار (سازماندهی کلی، فضای کار، فضای تردد) باید کافی باشد.

ب) تعویض هوا باید با توجه به عوامل فوق تنظیم گردد: تعداد افرادی که در اتاق هستند، شدت کار فیزیکی، ابعاد اتاق (با در نظر گرفتن حجم تجهیزات)، انتشار آلودگی در اتاق، وسائلی که اکسیژن مصرف می کنند، وضعیت حرارتی.

ج) وضعیت حرارتی در محیط کار باید با توجه به شرایط آب و هوای محلی و با توجه به نکات زیر تنظیم گردد: درجه حرارت هوا، رطوبت هوا، سرعت هوا، گرمای تشعشعی، شدت کار فیزیکی، خصوصیات لباس، تجهیزات کار و وسائل حفاظتی ویژه.

د) روشنایی باید به گونه ای باشد که شرایط بهینه را، با توجه به نوع کار، برای حس بینائی فراهم آورد.
به نکات زیر توجه ویژه ای باید کرد: درخشندگی، رنگ، توزیع نور، عدم وجود یا احتمال خیرگی و انعکاس نامطلوب، تباین درخشندگی و رنگ، سن اپراتور.

ه) در انتخاب رنگ اتاق و تجهیزات باید تاثیر آن ها را بر توزیع درخشندگی، ساختار و کیفیت، میدان بینائی و مشاهده و دریافت رنگ های ایمنی مورد توجه قرار داد.

و) صدا در محیط کار باید طوری باشد که از اثرات نامطلول صدای حاصل از منابع داخلی و خارجی جلوگیری به عمل آید. به نکات زیر باید توجه نمود: تراز فشار صوت، طیف بسامد، توزیع زمانی فشار صوت، دریافت سیگنال های آکوستیکی، وضوح محاوره و ارتباط کلامی.

ز) ارتعاش و ضرباتی که به فرد منتقل می شود نباید به حدی برسد که موجب تخریب فیزیکی، واکنشهای فیزیکی – پاتولوژیکی یا اختلالات دستگاه حسی گردد.

ح) از مواجهه ی کارگران با موارد خطرناک و تشعشعات مضر باید جلوگیری شود.

ط) در هنگام کار در بیرون از ساختمان، در مقابل اثرات نامطلوب جوی (نظیر گرما، سرما، باد، باران، برف و یخ) باید تمهیدات لازم را در نظر گرفت.

طراحی فرآیند کار

طراحی فرایند کار باید سلامتی و ایمنی کارگر را حفظ و تامین کند و کار را به ویژه با از بین بردن وضعیت خارج از حد توان یا کمتر از حد توان تسهیل نماید. کم یا زیاد بودن کار ناشی از نادیده گرفتن دستورالعمل ها و قوانینی است چون حدود توانائی فرد نادیده گرفته می شود برای مثال:

• – کار اضافی فیزیکی یا حسی موجب بروز خستگی می شود.
  – برعکس، کم بودن کار موجب بروز احساس یکنواختی شده و هوشیاری را کاهش می دهد.

فشارهای فیزیکی و فیزیولوژیکی نه تنها بستگی به عوامل ذکر شده در بندهای قبل دارد، بلکه به محتوا و تکرار شدن وظیفه کارگر در فرآیند کار نیز ارتباط دارد.

توجه باید به سمت اجرای یک یا چندین روش بهبود کیفیت فرایند کار معطوف گردد.
الف) به کار گرفتن یک کارگر برای چندین کار مشابه به جای استفاده از چندین کارگر توسعه ی کار)

ب) به کار گرفتن یک کارگر برای انجام کارهای مختلف به جای استفاده از چندین کارگر. برای مثال واگذاردن وظیفه ی مونتاژ، کنترل کیفیت و همچنین جدا نمودن قطعه های معیوب به یک کارگر (غنی کردن کار)

ج) تغییر فعالیت نظیر گردش داوطلبی کار در بین کارگران خط مونتاژ یا گروهی از کارگران که به صورت تیمی کار می کنند.

د) استراحت های سازماندهی شده یا بدون سازماندهی در اجرای اقدام های فوق باید توجه ویژه ای به موارد زیر نمود:

• – تغییر هوشیاری و ظرفیت کاری در طول روز و شب
• – اختلاف ظرفیت کاری در میان کارگرها و تغییر آن با سن
• – پیشرفت فردی.

تهیه و تنظیم: سعید اصغری

منبع: https://acgih.ir