حافظه فعال (Working Memory) یک مفهوم نظری و محوری برای روانشناسی شناختی، روانشناسی عصبی و علوم اعصاب است. حافظه فعال نوعی حافظه کوتاه‌مدت است که برای حفظ موقت تعدادی از اطلاعات در ذهن و پردازش آن‌ها به‌منظور استدلال و حل مسئله به کار می‌رود و اطلاعات مزاحم را کنار می‌گذارد. این حافظه، یک سیستم شناختی با ظرفیت محدود است که وظیفه نگهداری موقت اطلاعات موجود را جهت پردازش بر عهده دارد و برای استدلال، هدایت، تصمیم‌گیری و رفتار مهم است.
حافظه کاری اجازه دست‌کاری اطلاعات ذخیره‌شده را می‌دهد. درواقع وقتی‌که فرد استدلال، برنامه‌ریزی و حل مسئله می‌کند از حافظه فعال خود بهره می‌گیرد. حافظه فعال (Working Memory) نقش مهمی در موفقیت تحصیلی و به‌ویژه مهارت‌های حل مسئله و ریاضیات دارد و یکی از فرایندهای شناختی مهم و زیربنایی در تفکر و یادگیری است. این حافظه نقشی حساس در موفقیت تحصیلی و به‌ویژه مهارت‌های حل مسئله، یادگیری خواندن و ریاضیات کودکان دارد، همچنین نقش زیادی را در ناتوانی‌های یادگیری ایفا می‌کند.
یکی از معروف‌ترین و معتبرترین آزمون های سنجش حافظه فعال (Working Memory)، آزمون کامپیوتری N-Back یک تکلیف سنجش عملکرد شناختی مرتبط با عملکردهای اجرایی (Executive Function) نظیر کنترل و تخصیص توجه، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی پردازش اطلاعات پیرامونی و… است که عموماً در مطالعات تصویربرداری عصبی برای برانگیختن کارکرد مغز آزمودنی‌ها به کار می‌رود. این آزمون برای نخستین بار در سال ۱۹۵۸ توسط کرچنر (Kirchner) معرفی شد. در این آزمون تعدادی محرک بینایی به‌صورت متوالی بر روی صفحه نمایشگر رایانه ظاهر می‌شود و آزمودنی باید در صورت تشابه هر محرک با محرک قبل یا در صورت عدم تشابه، کلید اختصاص داده شده صفحه‌کلید را فشار دهد.
روش اجرای آزمون N-Back
آزمون N-Back با استفاده از کامپیوتر و نرم‌افزار اختصاصی آزمون انجام می‌شود. در نسخه کامپیوتری آزمون n-Back، دنباله‌ای از محرک‌های بینایی، گام‌به‌گام و به‌صورت تصادفی بر روی صفحه ظاهر می‌شود. آزمودنی باید بررسی کند که آیا محرک ارائه‌شده فعلی با محرک n گام قبل از آن مشابه است یا خیر.
آزمون N-BACK سه‌گام دارد
در back-1، چنانچه محرک نشان داده‌شده با یک محرک قبل از خود مشابه باشد، آزمودنی کلید مشخص‌شده را فشار می‌دهد.
در back-2، چنانچه محرک ارائه‌شده با محرک دو تا ماقبل خود مشابه باشد، آزمودنی کلید مشخص‌شده را فشار می‌دهد.
در back-3، چنانچه محرک ارائه‌شده با محرک سه تا ماقبل خود مشابه باشد، آزمودنی کلید مشخص‌شده را فشار می‌دهد.
قبل از شروع آزمون اصلی، آزمودنی مرحله یادگیری و تمرینی (آزمایشی) را پشت سر گذاشته و در صورت موفقیت وارد مرحله اصلی می‌شود. مدت زمان لازم برای انجام این آزمون ۱۰ دقیقه است. داده‌های به‌دست‌آمده از این آزمون شامل تعداد پاسخ‌های صحیح، تعداد پاسخ‌های غلط، تعداد ماده‌های بی‌پاسخ و میانگین سرعت واکنش پاسخ‌های صحیح است.
از آنجا که این تکلیف هم نگهداری اطلاعات شناختی و هم دست‌کاری آن‌ها را شامل می‌شود، برای سنجش عملکرد حافظه کاری بسیار مناسب شناخته‌شده است. در حیطه حافظه کاری نیز، به هنگام انجام این آزمون، بیشترین میزان درگیری در عملکرد سیستم پردازشگر مرکزی (Central Executive System) ایجاد می‌شود. در مطالعات گوناگون، کاربردهای مختلفی در حیطه حافظه کاری برای آزمون N-Back به ثبت رسیده است: بررسی میزان برانگیختگی مغزی در هنگام فعالیت حافظه کاری؛ بررسی تفاوت‌های فردی در حافظه کاری یا سنجش عملکرد حافظه کاری در گروه‌های خاص نظیر بیماران آسیب مغزی، سوءمصرف کنندگان مواد، مبتلایان به اختلالاتی نظیر اضطراب، افسردگی، اسکیزوفرنی، ADHD، ADD و…
